In vrijheid kiezen
Met dit thema sluit het Nationaal Comité 4 en 5 mei aan bij de viering van 100 jaar algemeen kiesrecht, in 2019 zijn er zowel Europese als Provinciale verkiezingen. We staan stil bij de waarde van de vrije, democratische rechtsstaat, het buitenwerkingstellen van deze rechtsstaat in de jaren 1940-1945, en de verantwoordelijkheid die we met z’n allen dragen om de rechtsstaat én de vrijheden die we daarbinnen genieten te waarborgen. Vanuit de vrijheid van nu kijken we terug op de onvrijheid van toen. De verantwoordelijkheden die onze vrijheid met zich meebrengt worden benadrukt, want juist onze huidige vrijheid om te kunnen en mogen kiezen schept een verantwoordelijkheid deze vrijheid te beschermen en te koesteren.
Beste mensen,
Gelijk ieder jaar op 1 mei zijn wij hier verzameld op begraafplaats Kranenburg in Zwolle bij het graf van de religieus socialist dominee Gerardus Horreüs de Haas, 1879 – 1943.
De Haas is afkomstig uit de kring van vrijzinnige predikanten die aan begin 20e eeuw zich aansloten bij de SDAP en actief deelnamen aan de socialistische beweging.
Voor deze spreekbeurt heb ik me laten inspireren voor ds. Aad de Vos die hier menig jaar aanwezig was en een zeer gedocumenteerde dissertatie schreef, “Voorwaarts en niet vergeten”. De heer Aad de Vos overleed enige jaren geleden in zijn woonplaats Naaldwijk. U herinnert zich hem misschien nog wel, hij laat een prachtig werkstuk achter.
De Haas werd geboren in een predikantengezin in Friesland in 1879. In 1919 kwam hij in Zwolle terecht als voorganger door de Hervormde Kerk, Grote Kerk, Grote Markt. In de tussenliggende periode de sociale kwestie, de oprichting van de SDAP, de grote spoorwegstaking, de richtingenstrijd in de socialistische beweging en ook de komst van het algemeen kiesrecht. Dit jaar dus 100 jaar kiesrecht en ook eeuw geleden dat De Haas in Zwolle begon. Hij werd ook voorzitter van de Zwolse afdeling SDAP.
De Haas bepleitte het samengaan van christendom en socialisme. Naar zijn idee wordt het socialisme niet enkel gevoed door sociale en economische motieven en is het niet enkel gericht op materiele welvaart. Het is voor hem bovenal drager van een zedelijk en cultureel ideaal, strijd voor een zinvolle wereld en voor de hoogste menselijke waarden, een diep verlangen naar universele vrede en gerechtigheid. De Haas staat in traditie van de Franse sociaal democraat Jean Jaurès. Hij botste met partijleider Troelstra, voor hem geen andere weg naar een betere samenleving dan via strikt democratische besluitvorming. Politicus wenste hij niet te zijn maar hij bestreed in geschriften en spreekbeurten steeds armoede en onrecht. Hij drukte de arbeiders op het hart niet te berusten; dat zij ook zelf geroepen waren om verantwoordelijkheid te dragen voor elkaar en voor de toekomst van mens en samenleving. Hij was fel vanaf begin jaren dertig tegen opkomst van het nationaal socialisme. Ook tijdens de bezettingsjaren maakte hij heel moeilijke keuzes en bleef bij zijn roeping.
De Haas koos principieel voor de sociaal democratie. Met de erkenning van de menselijke persoonlijkheid, een humanistisch vertrekpunt dus, wilde hij de maatschappij langs democratische weg ombuigen in socialistische richting: maatschappelijke bevrijding en tegelijkertijd een geestelijke en zedelijke verheffing van de mens een onbaatzuchtig zich inzetten voor de opbouw van een wereld van vrijheid en recht. Het socialisme van De Haas was een religieus humanistisch socialisme waarmee aan de woorden Voorwaarts en niet vergeten de strijd en solidariteit een extra dimensie hebben.
Over kiezen in vrijheid
De Idealen van de Haas vielen grotendeels samen met AJC, Koos Vorrink. Namelijk: de ontwikkeling van de persoonlijkheid door het wekken van verantwoordelijkheidsgevoel, aankweken van geestelijke en zedelijke eigenschappen, wilskracht, moed, solidariteit, menselijkheid. Het redelijk willen uit de Internationale als kompas. Kracht zoeken in argumenten en niet in kreten en roep om wraak. Wars van ogenschijnlijk gemakkelijke oplossingen die we tegenwoordig ook zo vaak horen.
In zijn preken ging het vaak over de nieuwe maatschappij, de bijbel als inspiratie voor een betere wereld. Leer goed te doen, zoek het recht, help de verdrukte, doe de wees recht, behandel de twistzaak van de weduwe. We kunnen geen vrede hebben met een wereld als de onze waar zoveel kinderen leven in vuile achterbuurten, waar alcohol veel gezinnen ruïneert, waar veel levens o het slagveld doodbloeden. Godsdienst is geen berusting maar oproep tot daadwerkelijke liefde. In de nieuwe maatschappij ziet hij ook een nieuwe mens.
‘Niet meer de blindgehoorzame, aan uiterlijk gezag onderworpen mens maar de zelfstandige en zelfbewust mens. Met eigen twijfel en vragen kiest deze mens voor een weg die zich richt op een vrijheidsideaal dat niet ontaardt in individualisme maar van de gemeenschapsgedachte uitgaat. Niet in een strijd van allen tegen allen kan het leven worden geleefd maar alleen in ordening, samenwerking en solidariteit leert men de essentie van het nieuwe menszijn kennen. Niet een keuze voor het individualistische en egoïstische van het bezitten en genieten maar liefdevolle toewijding aan het geheel’.
Het karakteristieke van de nieuwe mens van De Haas is zijn bewuste gemeenschapszin: niet langer de zelfzuchtige, bezittende en genietende maar de onbaatzuchtige en dienende mens. Zijn horizon is verruimd, gevoeligheid vergroot. Niet: als ik het maar goed heb maar hij ziet het leed en de strijd in de wereld. Overigens die nieuwe mens bouwt voort op de oude mens. Het beste uit het verleden dat voorleeft in de ervaring, de wijsheid, geloof en liefde van alle tijden.
Hoe zou Gerard Horreüs de Haas de wereld anno 2019 bezien?
Ik vermoed niet wezenlijk anders dan 80 of 100 jaar geleden. Volgens mij ligt vrijheid in ons land vooral in het verschil tussen moeten en mogen. Het kunnen kiezen. Allerlei omstandigheden kunnen die vrijheid beperken.
Het thema In vrijheid kiezen beperkt zich niet tot kiesrecht alleen. Iedere dag weer kunnen we in Nederland, uiteraard binnen de regels van de wet, doen en laten wat we willen. We leven in een vrij land, mogen over van alles en iedereen een mening hebben en bepalen zelf wat goed voor ons is. Onze keuzes staan echter niet los van de wereld waarin we leven. De vrijheden van de een kunnen de onvrijheden van de ander betekenen. Het is belangrijk om hier kritisch over na te denken. Nemen we verantwoordelijkheid voor onze keuzes? Zijn er, naast juridische, niet ook morele of ethische grenzen aan de keuzevrijheid die we hebben? Zijn we in staat verder te kijken dan onze eigen vrijheden? En: verplaatsen we ons nog voldoende in de ander?
Je omgeving en de omstandigheden waarin je verkeert, zijn van grote invloed op de keuzes die je maakt of misschien wel meent te moeten maken. Het maakt ieders pakket aan obstakels en privileges anders, ieders mogelijkheden om te kunnen kiezen anders. Daarmee is, even realistisch als onrechtvaardig, ieders vrijheid anders. In dat licht vind ik ‘keuzevrijheid’ dan ook altijd een beetje een gek woord. Beetje dubbel.
‘Voor mij is er geen vrijheid zonder gelijkheid’
Vrijheid ís het kunnen kiezen, het mogen zijn zónder toestemming of goedkeuring van anderen. Het met volle overtuiging en overgave kunnen denken, zeggen en doen wat je wilt. Trouwens, ook het laten van wat je niet wilt, zonder het gevaar van agressie, geweld of sociale uitsluiting te moeten vrezen. Voor mij is er ook geen vrijheid zonder gelijkheid. Huidskleur, geslacht, geloof, geaardheid, opleidingsniveau, intellect, portemonnee of politieke overtuiging zouden nooit een verschil in de beoordeling van ons handelen mogen vormen. Onze verschillen zijn er om van elkaar te leren, niet om verschillende rechten en plichten te hebben.
Vandaar dat we, vandaag de dag en heel dichtbij, onze vraagtekens kunnen stellen bij de verdeling van vrijheid in de samenleving die we met elkaar delen.
Bestaat er ook zoiets als een te veel aan vrijheid? Wat te denken van de ecologische gevolgen van onze huidige keuzevrijheid en overconsumptie, de gevolgen voor de kwaliteit van arbeid en de arbeidsomstandigheden van een economie waarin alles op afroep en snel, snel aan huis wordt bezorgd. De snelle levering voor de ene burger is de nachtarbeid en stress van de inpakkers en bezorgers. Kortom, in alle vrijheid creëren we ecologische rampen en gemarginaliseerde omstandigheden van de ander. Al geruime tijd wordt onze samenleving georganiseerd vanuit het uitgangspunt dat ieder mens zelf het best weet wat goed voor hem of haar is. De voorkeuren van al deze mensen komen samen op ‘markten’ en zo zou dankzij de ‘onzichtbare hand’ de meest stabiele, efficiënte en eerlijke samenleving ontstaan die mogelijk is.
In sommige van deze markten leidt deze keuzevrijheid tot enorme schade, zowel op het collectieve als het individuele niveau. De markt voor voedsel en consumptiegoederen heeft geleid tot destructieve en puur korte-termijn gerichte sectoren.
Steeds meer individuen gebruiken hun keuzevrijheid om onwelgevallige informatie te vermijden, of laten zich verleiden door zogenaamde ‘alternative facts’. Vrije keuze leidt dus ook tot schade. Op collectief én individueel niveau.
Als we mogen kiezen, nemen we vaak wat lekker is (en niet wat goed is).
Je hoeft geen professor te zijn om te snappen hoe de opkomst van de ‘populisten’ hiermee samenhangt. In toegankelijke en vaak lollige bewoordingen bieden zulke politici hun klanten’ enkel boodschappen die lekker klinken: Al onze problemen zijn simpel op te lossen als de ‘elite’ maar niet zo laf of corrupt was. Of: Grenzen dicht! Uit de EU! Laten we ons land weer groot maken! Of, in de woorden van het Britse Leave-kamp: Take back control! Populistische onzin tegenover feitelijk juiste beweringen met nuances en voorbehouden van andere politici, maar het verkoopt vaak goed…
Hoe ver zijn we af van die nieuwe mens van Gerardus Horreüs de Haas? Niet de zelfzuchtige, bezittende en genietende maar: de onbaatzuchtige en dienende mens. Wiens horizon is verruimd en gevoeligheid vergroot en die het leed en de strijd in de wereld ziet. Die geloof heeft en houdt in een betere wereld voor allen, die solidair is. Een vraag om bij stil te staan. Vandaag 1 mei 2019; samen, hier op deze bijzondere plek.
VOORWAARTS EN NIET VERGETEN.
Hans Nooter
Statenlid PvdA Overijssel
1 mei 2019.
